Η σύληση, η δημοπρασία στο εξωτερικό και ο επαναπατρισμός του σπουδαίου μυκηναϊκού θησαυρού των Αηδονιών

Το χωριό Αηδόνια είναι το πρώτο που συναντά κανείς κατηφορίζοντας τον παλιό δρόμο από το Ψάρι της Στυμφαλίας προς την Νεμέα. Παλαιότερα ονομαζόταν Μπότσικα. Παρ’ όλο που δεν κατοικήθηκε από αρβανίτες, ο Ι. Πούλος, στην έρευνά του γύρω από την αποίκηση των αλβανών στην Κορινθία, ετυμολογεί το όνομα από το αλβανικό προσωνύμιο Botchke, που σημαίνει αγριοκρέμυδο, το γνωστό με την κοινή ονομασία «μποτσίκι». Αμβανική θεωρεί την προέλευση του ονόματος και ο καθηγητής Μ. Κορδώσης.

Μια παλιά παράδοση λέει ότι το όνομα το πήρε από κάποιον Μπότσικα, πρόγονο του Κολοκοτρώνη που καταδιωγμένος από τους Τούρκος ήρθε και ρίζωσε εδώ. Δεν είμαστε σίγουροι για το κατά πόσο βάσιμη είναι αυτή η εκδοχή, ωστόσο θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως ιστορικά βεβαιώνεται πως οι Κολοκοτρωναίοι είχαν παλιά το επώνυμο «Μπότσικας».

 

Το Μπότσικα, λοιπόν, είναι χτισμένο αμφιθεατρικά στα ριζά μιας πλαγιάς με ανεμπόδιστη θέα προς την κατάφυτη πεδιάδα της Νεμέας και την γύρω περιοχή. Από τον απέναντι λόφο το χωρίζει μια βαθύσκιωτη ρεματιά, γεμάτη πλατάνια και τρεχουμενα γάργαρα νερά, κατοικοιτήριο για χιλιάδες αηδόνια, η Πλατάνα, όπως την λένε οι ντόπιοι «ενθ΄α λίγεια μινύρεται ….αηδών χλωραίς υπό βάσσαις» , που λέει και ο Σοφοκλής για τον Κολωνό.

Από εδώ και το νέο όνομα Αηδόνια που έδωσαν στο Μπότσικα, όταν αποφασίστηκε πριν πολλά χρόνια να το αλλάξουν για λόγους «εθνικής καθαρότητας» και με πολλά άλλα χωριά που είχαν αρβανίτικα ή τούρκικα ονόματα, αλλά αυτό αποτελεί μία άλλη τερπνή αλλά ωφέλιμη ιστορία.

Η περιοχή έγινε γνωστή για τους μυκηναϊκούς θησαυρούς που έκρυβε στη γη της, αλλά και για το σκάνδαλο της αρχαιοκαπηλίας που την στιγμάτισε κατά την δεκαετία του 1970. Το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Αηδονίων ταυτίζεται πιθανότατα με τη νεκρόπολη της ομηρικής Αραιθυρέης, την οποία ο Όμηρος αποκαλεί «ερατεινή», δηλαδή θελκτική, και η οποία κατατάσσεται στα πολίσματα (κώμη, κωμόπολη), που ανήκαν στον Αγαμέμνονα. Το πόλισμα της Αραιθυρέας βρισκόταν στο χαμηλό, φυσικώς διαμορφωμένο οχυρό λόφο, που στην μια μεριά του κατέβαινε κελαρυστό νερό με αιωνόβια πλατάνια και αηδόνια να κελαηδούν. Το όνομα της Αραιθυρέας προέρχεται από την κόρη του αυτόχθονος βασιλέως Άραντος ο οποίος, σύμφωνα με τον Παυσανία, ήταν ο πρώτος άνθρωπος σε αυτήν την περιοχή. Η Αραιθυρέη βρίσκεται στην χώρα των Φλιασίων και είχε άμεση οδική επαφή με τις Μυκήνες και το Άργος. Από την πανάρχαια Αραιθυρέη περνούσαν δύο μυκηναϊκοί οδικοί άξονες, ο ένας προς τον Φενεό και ο άλλος μέσω Τιτάνης προς την Σικυώνα. Το νεκροταφείο βρίσκεται στην ελαιόφυτη πλαγιά του λόφου που περιβάλλει από ανατολικά την ομώνυμη κοινότητα, προσφέροντας εξαιρετική θέα στην κοιλάδα της Φλιασίας.

Τα Αηδόνια θα ήταν ένα άγνωστο χωριό, αν τα κλεμμένα ευρήματα από τους μυκηναϊκούς τάφους που βρέθηκαν στην περιοχή, γνωστά ως «Ο θησαυρός των Αηδονιών», καθώς και η επιστροφή τους, δεν το έκαναν παγκόσμια γνωστό. Πρόκειται για έναν, ομολογουμένως, πολύ σημαντικό θησαυρό προερχόμενο από 20 θαλαμοειδείς τάφους (εικ. 1), οργανωμένους σε συστάδες, ο οποίος αποτελείται από δύο χρυσά δαχτυλίδια – σφραγίδες, δύο ακόμη χρυσά δαχτυλίδια και ένα από ήλεκτρο, με γυναικείες μορφές που οι οποίες μετέχουν σε κάποιο είδος θρησκευτικής πομπής (εικ. 2) , τρεις σφραγιδόλιθους από αμέθυστο, αχάτη και στεατίτη, χρυσά κοσμήματα και πολυάριθμες χάντρες σε μεγάλη ποικιλία σχημάτων από χρυσό, ημιπολύτιμους λίθους, ήλεκτρο, φαγεντιανή και υαλόμαζα. Τα περισσότερα από τα αντικείμενα χρονολογούνται στα 1500-1400 π. Χ. περίπου. Το δαχτυλίδι από ήλεκτρο με σφενδόνη σε σχήμα καθιστού πιθήκου (εικ.3) και ο σφραγιδόλιθος από αμέθυστο σε σχήμα σκαραβαίου με παράσταση γρύπα είναι πιθανότατα μινωικά έργα και χρονολογούνται στον 16ο αιώνα π. Χ. Μερικές χάντρες από ημιπολύτιμους λίθους, φαγεντιανή και υαλόμαζα πρέπει να ανήκουν στον 14ο – 13ο αιώνα π. Χ. (Η αναλυτικότερη παρουσίαση και ερμηνευτική προσέγγιση των ευρημάτων, ίσως αποτελέσει την θεματική ενός άλλου κειμένου).

Όταν το καλοκαίρι του 1978 η αρχαιολόγος Καλλιόπη Κρυστάλλη-Βότση ξεκινάει την πρώτη ανασκαφή στα Αηδόνια, υπό την εποπτεία της συναδέλφου της Κωνσταντίνας Καζά, προς μεγάλη της έκπληξη βρίσκεται αντιμέτωπη με μία δυσάρεστη πραγματικότητα που προμήνυε ότι το «ταξίδι» του θησαυρού είχε ήδη ξεκινήσει. Σε έναν από τους τάφους βρίσκουν πεταμένο ένα αντρικό μπουφάν, ένα άδειο πακέτο τσιγάρων και αξίνες, ενδείξεις που μαρτυρούν πως κάποιοι τους είχαν προλάβει. «Αμέσως πήρα τους καλύτερους τεχνίτες από τις ανασκαφές του Αργους και τους έστειλα στα Αηδόνια, εκεί όπου το φθινόπωρο του 1977 είχαμε ένα κρούσμα εκτεταμένης αρχαιοκαπηλίας. Ένα κρούσμα που θα μπορούσε να είχε προληφθεί εάν λαμβάνονταν αμέσως ριζοσπαστικά μέτρα», είχε δηλώσει το 1994 η κ. Κρυστάλλη-Βότση. Οι πρώτες αρχαιολογικές ανασκαφές στα Αηδόνια κράτησαν μέχρι το 1980 και από τους 20 τάφους που βρέθηκαν οι περισσότεροι είχαν συληθεί εντελώς. Θα περνούσαν και άλλα χρόνια μέχρι να βρεθεί ένα μέρος των αντικειμένων που είχαν κλαπεί και, πίσω από αυτά, να αποκαλυφθεί μία ιστορία αλλεπάλληλων λαθρανασκαφών και εξόδου των ευρημάτων στο εξωτερικό.

Στις 4 Απριλίου 1993 δημοσιεύεται στην εφημερίδα New York Times ρεπορτάζ για μια σπάνια συλλογή χρυσών μυκηναϊκών αντικειμένων που επρόκειτο να δημοπρατήσει στο Μανχάταν ο έμπορος έργων τέχνης Μάικλ Γουάρντ με τιμή εκκίνησης 1,5 εκατομμύριο δολάρια.

Το κείμενο και οι φωτογραφίες που το συνόδευαν θορύβησαν τον Αμερικανό αρχαιολόγο Τζέιμς Ράιτ, ο οποίος από το 1974 είχε εργαστεί με τον συμπατριώτη του Στίβεν Μίλερ στις ανασκαφές της Νεμέας και γνώριζε για την αρχαιοκαπηλική δράση στην περιοχή, αλλά και το ότι: «Εκείνη την εποχή οι έμποροι τέχνης στο Βερολίνο, το Μόναχο, τη Βασιλεία και τη Νέα Υόρκη πιθανότατα συνεργάζονταν με αρχαιοκαπηλικά δίκτυα αποκτώντας αντικείμενα από την Ελλάδα και την Τουρκία», όπως ανέφερε ο κ. Ράιτ στην «Καθημερινή», σε τηλεφωνική επικοινωνία από τις ΗΠΑ.

Ο ίδιος ενημέρωσε άμεσα τότε το υπουργείο Πολιτισμού στην Ελλάδα για την επικείμενη δημοπρασία. Το ίδιο έπραξε ξεχωριστά ο καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, Ρικάρντο Ελία. Ο γενικός πρόξενος της Ελλάδας στη Ν. Υόρκη επισκέφτηκε την γκαλερί, χωρίς να υποδείξει την ιδιότητά του, αγόρασε καταλόγους και τους έστειλε στην Αθήνα. Η ταυτοποίηση των αντικειμένων από ομάδα Ελλήνων αρχαιολόγων δεν άργησε.

Στις 14 Μαΐου 1993 το δικηγορικό γραφείο που εκπροσωπεί το ελληνικό Δημόσιο ζήτησε την άμεση επιστροφή τους. «Υποστηρίζεται ότι ο τάφος (απ’ όπου προήλθαν τα αρχαία) ήταν πιθανότατα κοντά στη Θήβα. Οι εντολείς μας πιστεύουν ότι πρόκειται για συλημένο τάφο στα Αηδόνια», έγραψαν οι δικηγόροι σε επιστολή τους προς τον Γουάρντ.

Η πλευρά του Αμερικανού εμπόρου τέχνης επικαλέστηκε γράμμα που είχε σταλεί στην ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία το 1992 με φωτοτυπημένες φωτογραφίες των επίμαχων αντικειμένων, στο οποίο δικηγόρος ρωτούσε (χωρίς να αναφέρει ότι εκπροσωπούσε τον Γουάρντ) εάν υπήρχαν πληροφορίες για τις συγκεκριμένες αρχαιότητες. Τότε, οι ελληνικές αρχές απάντησαν ότι δεν γνώριζαν την προέλευση των αντικειμένων ή αν είχαν χαθεί από κάποιο μουσείο. Εφόσον όμως αποδεικνυόταν ότι προήλθαν από λαθρανασκαφή τότε η Ελλάδα είχε δικαίωμα να τα διεκδικήσει. Η ειρωνεία είναι ότι ο Γουάρντ ήταν τότε μέλος συμβουλευτικής επιτροπής του προέδρου Μπους του πρεσβύτερου για θέματα διεκδίκησης πολιτιστικών αγαθών από άλλες χώρες. Επτά μήνες αργότερα, προτού εκδικαστεί η υπόθεση, οι δύο πλευρές καταλήγουν σε συμβιβασμό. Τα αντικείμενα παραδίδονται στην Ελλάδα, τη χώρα της προέλευσής τους, τον Ιανουάριο του 1996, αφού προηγουμένως εκτέθηκαν τα αντικείμενα στο Μουσείο του Ντάλλας και στην Αίθουσα της Αμερικανικής Γερουσίας στην Ουάσιγκτον. Αμέσως μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα και πριν από την οριστική του έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νεμέας, ο θησαυρός παρουσιάστηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για αρκετούς μήνες, σε μια μεγάλη ειδική έκθεση μαζί με χαρακτηριστικά ευρήματα της συστηματικής ανασκαφής του νεκροταφείου των Αηδονιών και με αντιπροσωπευτικά δείγματα μυκηναϊκής σφραγιδογλυφίας και κοσμηματοποιίας από τη Μυκηναϊκή Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Κατά τις προηγούμενες μεταπολεμικές δεκαετίες, οι κάτοικοι των Αηδονιών αγνοούσαν τα μυστικά που έκρυβε η γη τους. Τοπικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι οι χωριανοί αποκαλούσαν τον λόφο με τους μυκηναϊκούς τάφους «γουρουνοσπηλιά», γιατί λόγω της δροσιάς έβαζαν εκεί τα γουρούνια τους. Ώσπου στη δεκαετία του ’70, σύμφωνα με τον Ανδρέα Αποστολίδη «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο Αρχαιοτήτων» (εκδ. Άγρας, 2006), συνέβη μια τυχαία αποκάλυψη. Κάτοικος προσπαθούσε να σπείρει σιτάρι στο μικρό χωράφι του στον λόφο, αλλά υποχώρησε ο θόλος ενός τάφου καταπίνοντας το μουλάρι του με το αλέτρι. Η είδηση για τάφους με πιθανά κτερίσματα φαίνεται ότι διαδόθηκε γρήγορα στην πεδιάδα ολόγυρα. Οι αρχαιοκάπηλοι ανέλαβαν δράση.

Ο συγγραφέας μας κάνει γνωστό ότι όλη η επιχείρηση διεξήχθη με την ανοχή των αστυνομικών αρχών, του τότε κοινοτάρχη αλλά και την ανοχή «της πλειονότητα των κατοίκων των Αηδονιών. Ο νόμος της σιωπής τριάντα χρόνια μετά επικρατεί ακόμα στο χωριό που σταδιακά έχει ερημώσει». Στο ίδιο βιβλίο καταγράφονται μαρτυρίες που κάνουν λόγο για τον κοινοτάρχη ο οποίος: «[…]έχοντας και ένα μηχάνημα για να φτιάξει τους δρόμους της κοινότητας, έκανε μια επέμβαση για να καθαρίσει το χώρο αυτό από τις συκιές (…). Και σκάβοντας με το φορτωτή βγήκαν επάνω κάποια αγγεία, αμφορείς κ.λπ. Το μάθανε όλοι και μπήκανε σε όλους τους τάφους μέσα. Αυτή η ιστορία διήρκεσε και έξι και εφτά μήνες. Εδώ μιλάμε για… να μην χρησιμοποιήσω λέξεις, δηλαδή να πω τι έγινε. Καμιά φορά, αν λέμε λέξεις τέτοιες, ντρεπόμαστε κιόλας. Μέρα – νύχτα σκάβανε, επί μήνες. Χειμώνα – καλοκαίρι. Εδώ είναι εκτεθειμένες οι υπηρεσίες όλες. Εκτεθειμένες. Κατήγγειλε κάποιος από δω από το χωριό ότι απόψε σκάβουν, είναι μια ομάδα εκεί και σκάβουν και όλοι παρακολουθούσαν με αγωνία τι θα έκανε το Αστυνομικό Τμήμα. Και το Αστυνομικό Τμήμα έστελνε το τζιπ και από απόσταση τριών χιλιομέτρων έβαζε τον τενόρο, το φάρο και τον τενόρο, για να φύγουν πρώτα αυτοί που έσκαβαν και μετά, όταν φτάσει εδώ να μη βρει κανέναν».

Σύμφωνα με τον καθηγητή Στήβεν Μίλλερ, ο οποίος έχει συνδέσει το όνομά του με τη Νεμέα, «ένας από τους λόγους που η τυμβωρυχία έγινε γνωστή, είναι ότι υπήρχαν δύο αντίπαλες ομάδες τυμβωρύχων που είχαν ριχτεί στους τάφους. Και έγινε ανταλλαγή πυροβολισμών και τράβηξαν την προσοχή των αρχών. Λέγεται ότι κέρδισε η συμμορία του τότε κοινοτάρχη». Σύμφωνα, επίσης, με τον ίδιο: «Μόλις είχε φτάσει καινούργιος διοικητής στο Αστυνομικό Τμήμα Νεμέας. Στις 2 τα ξημερώματα το βράδυ των εκλογών 18/19 Νοεμβρίου 1977, ο νέος διοικητής έλαβε τηλεφωνήματα από γειτονικό προς τους τάφους σπίτι που κατήγγειλε ύποπτη δραστηριότητα. Οι ύποπτοι ήταν οι φύλακες. Παραμονή των εκλογών του ’77 ήταν η πρώτη μέρα που φυλάχτηκε το νεκροταφείο των Αηδονιών. Όμως ο ιδιοκτήτης του σπιτιού, που όλο τον υπόλοιπο χρόνο δεν είχε κάνει καμία καταγγελία, και ήταν από τους πρώτους στον κατάλογο των υπόπτων για άλλους λόγους, διορίστηκε σε λίγο επίσημα φύλακας του χώρου. Όπως επίσης και ο ανιψιός του κοινοτάρχη. Διορίστηκαν ύστερα από παρέμβαση ενός ισχυρού πολιτικού από την περιοχή της Νεμέας».

Καταληκτικά, θέλοντας να απομακρυνθούμε από το παρασκήνιο της σύλησης και να προσεγγίσουμε πολύ επιφανειακά τον πυρήνα του θέματος, που είναι ο ίδιος ο θησαυρός, θα πούμε ότι ο αριθμός και η ποικιλία των αγγείων και των ειδωλίων, τα σχήματα και η διακόσμησή τους, σε συνδυασμό βεβαίως με τα εξαιρετικής ποιότητας, ποικιλίας και αφθονίας κοσμήματα και τα άλλα αντικείμενα, καθώς και με την μνημειακή αρχιτεκτονική των τάφων και την επιμελημένη κατασκευή τους, μας παραπέμπουν σε έναν οικισμό με οικονομική ευμάρεια και ανώτερη κοινωνική διαστρωμάτωση, που είχε σχέσεις με τα γνωστά μυκηναϊκά κέντρα της ευρύτερης περιοχής. Ορίζουν ένα ιδιαίτερο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο που διαμορφώνεται αφενός εξαιτίας της κομβικής γεωγραφικής θέσης της περιοχής (πέρασμα από Αργολίδα προς Κορινθία), και αφετέρου, από τις επαφές με την Κρήτη και την επίδραση της μινωικής ανακτορικής τέχνης, η οποία υπήρξε ισχυρή, άμεση αλλά πουθενά αφομοιωτική από την μυκηναϊκή. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται στην ομοιότητα της θεματογραφίας των σφραγιστικών δαχτυλιδιών από τα Αηδόνια με τοιχογραφίες από περιοχές της Πύλου, της Θήβας και της Κρήτης (εικ. 5,6,7), γεγονός που προϋποθέτει ευρύτερες σχέσεις, αποδοχή και υιοθέτηση κοινών πολιτιστικών αξιών.

Η μυκηναϊκή τέχνη, όπως θα πει και ο Χρήστος Ντούμας, είναι παιδί της μινωικής και, στην προκειμένη περίπτωση του θησαυρού των Αηδονιών, όπως και ευρύτερων περιοχών (Πύλος, Θήβα), είναι εμφανής μια τέτοια σχέση πομπού και δέκτη. Συνεπώς, μπορούμε να κάνουμε λόγο για μία Πολιτισμική Κοινή που αντανακλάται σε αυτά τα κοσμήματα, για μια κοινή πολιτιστική αξία, ιδέες και αισθητική, η οποία, με αφετηρία την μινωική Κρήτη, γίνεται αισθητή, όχι μόνο στην Πελοπόννησο, την βορειοανατολική Κορινθία και την Θήβα, αλλά και στον ευρύτερο αιγαιακό χώρο τον οποίον επηρεάζει από τον 16ο αιώνα π. Χ.

Τα εξαιρετικής ποιότητας, ποικιλίας και αφθονίας κοσμήματα του θησαυρού των Αηδονιών, ενός εκ των σπουδαιότερων μυκηναϊκών νεκροταφείων που έχει έως τώρα αποκαλυφθεί, μπορούν να θεωρηθούν κάτω από αυτό το ιδιαίτερο πρίσμα της Πολιτιστικής Κοινής, να ερμηνευτούν αναλόγως και να δώσουν σημαντικές και περισσότερο εξειδικευμένες πληροφορίες για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά της περιόδου.

Νίκος Β. Φιλόπουλος

Πηγές

Αποστολίδης Ανδρέας. Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο Αρχαιοτήτων, εκδ. Άγρας, Αθήνα, 2006

Κρυστάλλη – Βότση. Καλλιόπη., Καζά-Παπαγεωργίου Ντίνα, Μυκηναϊκό Νεκροταφείο Αηδονιών Νεμέας, Αίπυπτος, Δεκέμβριος 1996, σσ. 70-76

Κρυστάλλη – Βότση. Καλλιόπη., Τα δαχτυλίδια από τα Αηδόνια της Κορινθίας, Αίπυπτος, Δεκέμβριος 1996, σσ. 93-98

Καζά-Παπαγεωργίου. Ντίνα., Κεραμεική του Μυκηναϊκού νεκροταφείου Αηδονιών Νεμέας. Ο κατάλογος (έγχρωμο ένθετο), Αίπυπτος, Δεκέμβριος 1996, σσ. 76-92

Μιχόπουλος Σπύρος., Τα Αηδόνια και ο θησαυρός τους, Αίπυπτος, Δεκέμβριος 1996, σσ. 67-70

Φίλια Έπη εις Γεώργιον Ε. Μυλωνάν δια τα 60 έτη του ανασκαφικού του έργου (τόμος Α΄), Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα, 1986

Ντούμας Χρήστος, Κυκλαδική Τέχνη, Ελληνική Τέχνη, στο: Σακελλαράκης Γιάννης, (Αρχαιολόγος), Ντούμας Γ. Χρήστος, Sapouna-Sakellaraki Efi, Η Αυγή της Ελληνικής τέχνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2006, σσ. 219-230

Krzyszkowska Olga., Aegean Seals: An Introduction, (Institute of Classical Studies, School of Advanced Study, University of London, BICS, Suppl. 85), London 2005

Μπουλώτης Χρήστος., Το γυμνό και το ντυμένο. Θρησκευτικές εκφράσεις στο Αιγαίο της 2ης χιλιετίας π. Χ., Αρχαιολογία και Τέχνες τ. 82, σσ. 9-18

Μπουλώτης Χ, 1983: Η μικρογλυπτική των Κρητομυκηναϊκών σφραγίδων, Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 9, σσ. 19-26

Πηγή: korinthia.net.gr