Ψάχνοντας τις ρίζες: Πώς βγήκε η φράση…

του Νικόλα Γεωργιακώδη

Αυτή την περίοδο στο γραφείο έχουμε “βγάλει την μπέμπελη”, όμως όσοι συνάδελφοι έχουν κλιματισμό μας λένε “κάτι τρέχει στα γύφτικα”. “Σιγά τον πολυέλαιο” τους απαντάμε και ας είμαστε έτοιμοι να “τινάξουμε τα πέταλα”. Όμως κάποια στιγμή “θα τα πούμε έξω από τα δόντια”, γιατί έχουμε “φάει τα λυσσακά μας” και σα να μην έφτανε αυτό “χρωστάμε και της Μιχαλούς”. Στο πηγάδι κατουρήσαμε εμείς δηλαδή;

Οι φράσεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά στην καθομιλουμένη για να περιγράψουμε συγκεκριμένες καταστάσεις είναι αμέτρητες. Πολλές από αυτές έχουν τις ρίζες τους στα βυζαντινά χρόνια, άλλες στην λαϊκή παράδοση, ενώ μερικές μεταφράστηκαν αυτολεξεί από άλλες γλώσσες.

 

«Δεν είναι πολύ εύκολο να τις κατηγοριοποιήσουμε», επισημαίνει ο κ. Νίκος Σαραντάκος, συγγραφέας του βιβλίου «Αλφαβητάρι Ιδιωματικών Εκφράσεων». «Πολλές από αυτές τις φράσεις προέρχονται από την εκκλησιαστική παράδοση ή από την αρχαία Ελλάδα, επίσης άλλες αναφέρονται στην φύση και την παρατήρηση αυτής ή σε παρομοιώσεις όπως για παράδειγμα το ‘φέρθηκε γαϊδουρινά’ ή ‘ έχει και αλλού πορτοκαλιές’.

»Αυτό που προσπαθώ να αποθαρρύνω με τα βιβλία μου είναι ο πειρασμός που έχει πολύς κόσμος όταν δεν ξέρει από πού προέρχεται μια ιδιωματική έκφραση να την αποδίδει σε κάποιο ιστορικό γεγονός. Συνήθως αυτή η ταύτιση δεν είναι σωστή. Υπάρχουν βιβλία τα οποία συνδέουν τα πάντα με την αρχαιότητα, όμως λίγες παροιμίες συνδέονται με πολύ συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Οι περισσότερες προέρχονται είτε από παρατηρήσεις της ζωής είτε με γεγονότα που έχουν λησμονηθεί. Όμως είμαστε άνθρωποι και ζητάμε την αιτία των πραγμάτων, οι υποθέσεις δεν ικανοποιούν τον κόσμο ο οποίος θέλει κάτι σίγουρο. Ο κόσμος αντιπαθεί την αβεβαιότητα», προσθέτει και αναφέρεται στο παράδειγμα του «Πράσινα άλογα», το οποίο πιθανώς να μην προέρχεται από το απαρέμφατο πράσσειν και το «άλογα», χωρίς λογική δηλαδή.

«Υπάρχει αυτή η θεωρία ότι προέρχεται από αρχαία φράση, όμως είναι λάθος. Έχω κάνει εκτεταμένες έρευνες και δεν υπάρχει αυτή η φράση στην αρχαία γραμματεία, είναι αντίθετη με την τρόπο που μιλούσαν οι αρχαίοι. Το πράσινο όταν αναφέρεται στα ζώα, συμβολίζει από παλιά την έννοια του αδύνατου, του παράλογου. Από τον μεσαίωνα υπάρχει η έκφραση ‘είδες πράσινο άλογο είδες Χιώτη φρόνιμο’. Την ίδια έκφραση έχουν και οι Ρουμάνοι για τους Σέρβους, ‘όσοι Σέρβοι γνωστικοί τόσα πράσινα άλογα’. Θεωρώ ότι το πράσινο είναι το χρώμα του αδύνατου, το εξωπραγματικό. Όποιος μας μιλάει λοιπόν για ‘πράσινα άλογα’ μας λέει για παραλογισμούς. Γιατί άλογα; Γιατί ήταν το πιο χρήσιμο ζώο από την αρχαιότητα μέχρι πριν εκατό χρόνια», λέει ο ίδιος.

Παρακάτω συγκεντρώσαμε μερικές από τις πιο δημοφιλείς ιδιωματικές εκφράσεις της καθομιλουμένης και με την βοήθεια του βιβλίου του κ. Σαραντάκου βρήκαμε τις ρίζες τους. Όχι, παίζουμε!

Κάτι τρέχει στα γύφτικα: Η ειρωνική αυτή φράση χρησιμοποιείται για να δηλώσει ότι δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος ανησυχίας. Πηγάζει από την αντίληψη ότι οι γειτονιές των Ρομά (γύφτων) αναστατώνονται με το παραμικρό, χωρίς να συμβαίνει κάτι το σοβαρό.

Κροκοδείλια δάκρυα: Χρησιμοποιείται για κάποιον ο οποίος είναι υποκριτής και προέρχεται από την δοξασία που έλεγε πως οι κροκόδειλοι του Νείλου έβγαζαν ήχους σαν κλάμα για να προσελκύσουν την λεία τους και αφού την κατασπάραζαν έκλαιγαν. Επίσης, ο κροκόδειλος στην αρχαιότητα θεωρούταν πρότυπο πανουργίας.

Του έδωσε και κατάλαβε: Αρχικά η φράση σήμαινε ότι κάποιος έδειρε τόσο κάποιον ώστε αυτός ένοιωσε τον πόνο στο πετσί του. Στη συνέχεια επεκτάθηκε και σε άλλες περιπτώσεις όπου κάποιος παθιάζεται με μια δραστηριότητα, κυρίως στο φαγητό, την άσκηση ή το ποτό.

Έξω από τα δόντια: Η φράση η οποία προσδιορίζει την αυστηρή και χωρίς περιστροφές κουβέντα πηγάζει από την ομηρική εικόνα του «έρκους οδόντων», σύμφωνα με την οποία τα δόντια θεωρούνται ως φραγμός.

Ζωή και κότα: Λέγεται για κάποιον ο οποίος περνά ανέμελα και ευχάριστα την ζωή του, επειδή παλαιότερα το να τρώει κάποιος κότα θεωρούνταν σπάνιο δείγμα καλοπέρασης.

Κουνήσου από την θέση σου: Λέγεται για κάποιον ο οποίος είπε κάτι κακό και πηγάζει από την πρόληψη ότι αν αυτός δεν κουνηθεί από την θέση του, το κακό που είπε θα βγει αληθινό. Υποτίθεται ότι αυτός που μίλησε κάθεται στον τόπο του Σατανά, ο οποίος και του το υπαγόρεψε, επομένως πρέπει να αλλάξει θέση για να ξεφύγει από την επιρροή του.

Πήγε στα θυμαράκια: Η φράση που χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε ότι κάποιος πέθανε βασίζεται στο γεγονός ότι το πρώτο νεκροταφείο των Αθηνών, ήταν γεμάτο από θυμάρι. Το εν λόγω βότανο μάλιστα, επειδή μύριζε έντονα, το φύτευαν στα νεκροταφεία για να εξουδετερώνονται οι άσχημες μυρωδιές.

Καβάλησε το καλάμι: Η έκφραση που χρησιμοποιούμε για την υπεροψία κάποιου, πιθανώς πηγάζει από το παιδικό παιχνίδι στο οποίο τα πιτσιρίκια καβαλούσαν το καλάμι προσποιούμενα ότι ήταν άλογο.

Έριξε/βάρεσε/ βρόντηξε κανόνι: Έκφραση η οποία σημαίνει χρεωκοπία ή άρνηση πληρωμής χρεών και ξεκινάει από τα χρόνια της τουρκοκρατίας, όπου η πτώχευση ενός εμπόρου αναγγέλλονταν με μια κανονιά.

Τρίζουν τα κόκκαλα του: Την χρησιμοποιούμε για κάτι το οποίο θα προξενούσε αγανάκτηση σε έναν πεθαμένο και πηγάζει από λαϊκή δοξασία, σύμφωνα με την οποία οι νεκροί σε εξαιρετικές περιπτώσεις στριφογυρνούν στον τάφο τους και τα κόκαλά τους τρίζουν.

Με κόβει λόρδα: Η φράση που υποδηλώνει… μεγάλες πείνες, βασίζεται στο «πλαστό» ουσιαστικό λόρδα το οποίο προέρχεται (παραδόξως) από το λόρδος, υποδηλώνοντας ειρωνικά τον ψωροφαντασμένο μπατίρη.

Έφαγε τα λυσσακά του: Η έκφραση ξεκίνησε από το άλογο το οποίο προσπαθεί απεγνωσμένα να απαλλαγεί από το χαλινάρι μασώντας το. Στην προσπάθειά αυτή βγάζει αφρούς, τα λυσσακά τα οποία ονομάστηκαν έτσι επειδή έμοιαζαν με τους αφρούς που βγάζει ο λυσσασμένος σκύλος.

Το μάτι του γαρίδα: Την χρησιμοποιούμε για κάποιον ο οποίος κοιτάει κάτι πολυπόθητο που δεν μπορεί να αποκτήσει ή κοιτάει κάτι με αδιακρισία ή υποφέρει από αϋπνίες. Από το διεσταλμένο μάτι της γαρίδας.

Τα βρήκε μπαστούνια: Η δυσκολία που εκφράζει η συγκεκριμένη φράση, πιθανώς να προέρχεται από παιχνίδια με χαρτιά στα οποία τα μπαστούνια είναι το χαμηλότερο ιεραρχικά από τα τέσσερα χρώματα της τράπουλας.

Έβγαλα την μπέμπελη: Η έκφραση που σημαίνει «έσκασα από την ζέστη», πηγάζει από μια παλιά ιατρική αντιμετώπιση της… ιλαράς (Μπέμπελη), σύμφωνα με την οποία ο άρρωστος ντυνόταν πολύ βαριά, ώστε να ιδρώσει και μαζί με τον ιδρώτα να «βγάλει» ή να «χύσει» την αρρώστια.

Με το νι και με το σίγμα: (Του τα είπε) δηλαδή, με κάθε λεπτομέρεια. Τα παλαιότερα χρόνια, οι μαθητές διδάσκονταν τους καθαρεύοντες τύπους της γλώσσας, με τα τελικά νι και σίγμα, τα οποία ο προφορικός λόγος παρέλειπε. Έτσι η χρήση τους έκανε τις λέξεις κομψότερες και πληρέστερες.

Μυρίζω τα νύχια μου: Υπάρχουν δύο εκδοχές που ερμηνεύουν την ρίζα της εν λόγω έκφρασης, η οποία υποδηλώνει ειρωνική απάντηση σε κάποιον ο οποίος έχει την αξίωση να γνωρίζουμε ή να προβλέψουμε κάτι. Η πρώτη αφορά το λαγωνικό, το οποίο όταν ιχνηλατεί με την μύτη στο χώμα μοιάζει σαν να μυρίζει τα νύχια του και η δεύτερη μια αρχαία τελετουργική συνήθεια κατά την οποία οι ιερείς των μαντείων βουτούσαν τα δάχτυλά τους σε ένα υγρό, τις αναθυμιάσεις του οποίου εισέπνεαν και έτσι μπορούσαν να μαντέψουν τα μελλούμενα.

Τράβηξα των παθών μου τον τάραχο: Η φράση υποδηλώνει τεράστια ψυχική και σωματική ταλαιπωρία και προέρχεται από τροπάριο του Μικρού Παρακλητικού Κανόνα της Θεοτόκου «Των παθών μου τον τάραχον, ή τον κυβερνήτη τακούσα Κύριον…».

Της Παναγιάς τα μάτια: Αναφέρεται κυρίως σε μεγάλες ποσότητες αντικειμένων ή σε πάρα πολλά λεφτά που έκλεψε κάποιος. Οι ιερόσυλοι συνήθιζαν να κλέβουν τα χρυσά μάτια των εικόνων ή, κατά τα προχριστιανικά χρόνια, τα μάτια των αγαλμάτων τα οποία ήταν από πολύτιμους λίθους.

Κάνει την πάπια: Και εδώ υπάρχουν δύο εξηγήσεις για την ρίζα της φράσης. Η μία αφορά στο ομώνυμο αμφίβιο πτηνό, το οποίο φαίνεται άκακο ζώο, ενώ η δεύτερη υποστηρίζει ότι προέρχεται από την παρομοίωση με τον Παπία, ονομασία που είχε ο κλειδοκράτορας στην Βυζαντινή εποχή και ο οποίος είχε ταυτιστεί με την συκοφαντία και την ρουφιανιά, όμως σύμφωνα με τον κ. Σαραντάκο δεν υπάρχει καμία αντίστοιχη ιστορική αναφορά.

Βλάκας με περικεφαλαία: Ο… ύψιστος βλάκας, στρατηγός κατά κάποιον τρόπο των ηλίθιων. Εξ’ ου και η προσθήκη της λέξης περικεφαλαία.

Τα τίναξε (τα πέταλα): Περιφρονητική φράση, η οποία πηγάζει από την εικόνα ενός αλόγου όταν πεθαίνει: σωριάζεται στο έδαφος με σπασμούς και τινάζει πίσω τα πόδια του, οπότε συχνά τα πέταλα πετάγονται μακριά.

Στο πηγάδι κατούρησα; Παραπονεμένη απορία κάποιου, ο οποίος δεν έχει την ίδια μεταχείριση με άλλους. Παλαιότερα, το να κατουράει κάποιος στο πηγάδι από όπου έπαιρνε όλο το χωριό νερό ήταν σοβαρή αιτία περιθωριοποίησης.

Σιγά τον πολυέλαιο: Η ειρωνική αυτή έκφραση για κάποιον ο οποίος καυχιέται, έχει τις ρίζες της στον χώρο της εκκλησίας όπου σε μεγάλες γιορτές, ο καντηλανάφτης αφού άναβε τους πολυελαίους τους κουνούσε πέρα –δώθε. Η πλήρης φράση μάλλον ήταν «Σιγά κούνα τον πολυέλαιο (για να μην χυθεί τα λάδι)».

Τον έπιασαν στα πράσα: Πιθανότατα η φράση γεννήθηκε, όταν κάποια στιγμή κάποιος πιάστηκε να κλέβει σε ξένο περιβόλι.

Το ρίχνω έξω: Την χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε ότι «τα σπάσαμε», όμως αρχικά είχε αρνητική σημασία, και αφορούσε στον απρόσεκτο καπετάνιο ο οποίος αφήνει το πλοίο στην μοίρα του. Παλαιότερα επίσης, την χρησιμοποιούσαν για κάποιον ο οποίος παραμελούσε την εργασία και τις υποχρεώσεις του για να διασκεδάζει.

Τα έχει τετρακόσια: Η φράση που λέμε για να τονίσουμε ότι κάποιος έχει μυαλό… ξυράφι, αφορά στον αριθμό των δραμιών που είχε η μία οκά.

Κρατάω το φανάρι: Το λέμε για εκείνον που βοηθάει κάποιον στις ερωτικές του «επιχειρήσεις» και πιθανότατα αποτελεί δάνειο από την γαλλική γλώσσα (tenir la chandelle, κρατάω το κερί). Στην πρώτη νύχτα του γάμο των αρχόντων, ένας νεαρός είχε το καθήκον να φωτίζει το δωμάτιο των νεόνυμφων, κρατώντας μια λαμπάδα με την πλάτη λυγισμένη προς το κρεβάτι.

Χρωστάει της Μιχαλούς: Η προέλευση της φράσης δεν έχει αποσαφηνιστεί. Σύμφωνα με μια διαδεδομένη εκδοχή, η Μιχαλού είχε πανδοχείο στο Ναύπλιο κατά τα πρώτα χρόνια του ελληνικού κράτους και κυνηγούσε ανελέητα όσους της χρώσταγαν. Ωστόσο, σύμφωνα με τον κ. Σαραντάκο, αυτό αποκλείεται αφού η φράση έχει καταγραφεί στην κωμωδία “Κορακιστικά” του 1815. Κατά πάσα πιθανότητα, στη Θράκη και στην Πόλη έλεγαν “Μιχάλη” και “Μιχαλού” τους ελαφρόμυαλους και αυτή είναι η αρχή της φράσης..

Του μπήκαν ψύλλοι στα αυτιά: Πιθανότατα η φράση να προέρχεται από την στάση που παίρνουν οι σκύλοι όταν αισθανθούν ότι κάτι μπήκε στα αυτιά τους. Η ίδια έκφραση υπάρχει και στα Γαλλικά, απαράλλαχτη.

Πηγή: in2life.gr